By – Pauminlun –
Khovel ah pilna siamna sang mahmahta a, mihingte’n hihtheih bawltheih thupi taktak neita hi. Mi nautang in I ngaihtuah batlouh vanzat leh thil manpha tampite mihingte’n bawlkhia in musuah uhi. Huchi kawmkal ah, hihthei, bawlthei kisa a thil tengteng siampa Pathian pen thupi ahihdan ngaihtuah a neikha khollou a mihingte I om chiang in kithupisakna leh kisaktheihnate in hon tuam pahpah hi. Huaiziak in, Pathian thupidan athilsiamte apat in tamlou en in hiai tungtawn in Pathian tuh biak taak, phat taak leh thupina piak taak mah ahihdan theikhe thak leng chih I tup ahi.
Universe: Universe tuh alompi in seh nih in kikhen hi- Observable/Seen Universe leh Unobservable/Unseen Universe. Observable universe I chih chiang in mihingte’n vanzat tuamtuam zang a amuhtheihtan uh genna ahi a, huai vanzatte’n amuh phaklouh ua omlaite genna in Unobservable universe kizang hi.
Observable universe ah Galaxy 2 trillion sang a tamzaw a om a, galaxy khat ah atawmpen in aksi 100 million sang a tamzaw om hi. Ei tenna leitung (Earth) omkhakna Milky Way Galaxy ah aksi 100 billion sang a tamzaw om chih vanlam sui mite suidan ahi. Pathian thilsiam thupidan, aksi tamdan leh etlawmdan nitak chiang in vanlam ah daaktou lehang kilang chiang mahmah hi. Aksi tengteng akigawm in kuaman aphazah i sim seng ngeikei ding. Himahleh Pathian in asim kia hilou in amin uh ana sa chiat hi. Sam 147:4-5, “Aksi tamdan a sim a; amin uh asa chiat hi. Toupa athupi a, thilhihtheihna ah leng hattak ahi; apilna in tawpni a neikei diing hi.”
Universe letdan: Speed of Light a leng diing hilehang Observable universe I totsuak zohna ding in kum 28 billion sung bang lut ding hi. Speed of light I chih chiang in vaak aleng hatdan tehna ahi. Light year khat tuh 9.46 kilometers toh kikim a, huai tuh second khat sung in light 3 million kilometres a gamla leng man chihna ahi. Speed of light a Leitung umkual a leng ding hilehang second khat sung in leitung sagih vei kivial man ding hi. Observable universe 93 billion light years diameter vel a lian ahi a, Unobservable universe ahihleh atawmpen a 23 trillion light years diameter hiding a tuat ahi hi. Hiai universe hunteng a hiaizah phaden ahikei a khangden ahi chih telsui mite suidan ahi hi. Hichituk a lian leh thupi Pathian khutsuak toh kisai Sam 19:1 ah hichin ana kigelh hi, “Vante’n Pathian thupidan atheisak ua; huihkhua liantak in a khutsuak a langsak hi.” Haksatak a hun sawtpi abawl leng hilou, “om hen” achih a akam a thupawt ziak a hong omkhia hichituk a thupi ahihleh huchibang a thupepa naak thupi natel inchia.
Nisa (Sun): Nisa tuh aksi ahi a, mihingte tenna leitung ading a aksi naipen ahi. Solar system ah alaizang ah om hi. Leitung (Earth) apat in 150 million kilometers in gamla a, asungnungpen (core) tuh 15 million degree Celsius in sa hi. Nisa tuh asung ah Earth 1.3 million kita zou ding khop a lian ahi. Leitung (Earth) ading in vaak leh energy petu pen ahi. Nisa in second khat sung a energy apiakkhiak zah tuh mihingte Adam leh Eve om a kipan a apiakkhiak zah sang un tamzaw lai hi.
Kha (Moon): Earth a ding a natural satellite omsun tuh Kha ahi. Earth akipan a 365000 kilometers a gamla a om ahi. Leitung akipei dingdan tak a kipei a, khohun nuamtak omsaktu tuh kha ahi. Kha omlou hileh moderate climate omtheilou diing hi.
Vanging leh Kawlphia (Lightning and Thunderstorm): Sam 97:4, “A khophiate’n khovel asalvak a; lei in amu a aling hi.”
Leitung ah second teng in kawlphia om gige a, second khat in kawlphia 44 vei omzou hi. Mihingte taksa in nitrogen kipoimoh a, huai nitrogen sung ah atom nih kimat in om hi. Huaite mihingte taksa a lut din khauhlua a huai atom tegel tuh kawlphia in deng kham in leilak ah vuah toh kekhawm uhi. Leilak atun chiang mineral toh kigawm in leihoihsaktu in pang a, sing leh lou haaichite’n ana lalut ua, huai sing leh loute leh haaichite mihingte’n I nek chiang hiam ahihkeh ganhingte’n anek ua ganhingte mihingte’n I nek chiang un itaksa ua poimoh nitrogen tuh mihingte taksa ah hong lut kha hi. Kawlphia in poimohna liantak mihingte adin nei chihna suak hi. Abawltupa’n kawlphiate hoih asak mawk ziak a abawl hilou in mihingte ading a nna poimohtak semkhe diing a abawl hidiing hi.
Sing-leh-lou leh Ganhingte: Anteh louhingte’n ahinna diing un huih chikhat Carbon dioxide (CO2)lalut ua mihingte poimoh Oxygen (O2) pekhia uhi. Huchimah bang in mihingte leh ganhingte’n Oxygen lalut in Carbon dioxide pekhia uhi. Apoimoh uh kipetuah chihna suak hi. Huai omdan tuh mihingte leh ganhingte’n I hin theihna diing ua sing leh loute kipoimoh a huaimah bang in sing leh loute’n leng ahin theihna diing un mihingte leh ganhingte poimoh chihna ahi. Hichibang a lemgel siam Pathian neite ihihman un kihampha mahmah hi.
Leitung ah Singkung chi (species) tuamtuam 73000 om a, paak piangsak thei sing (flowering plant) chi 400,000 om hi. Huan, leitung a ganhing omzah achi a sim in 6.5 million ahi a tuisung a ganhing om achi a sim in 2.2 million vel ahi. Hiaite mihingte’n atheihkhiak zah uh ahi a, hunteng in achii thakthak muhkhiak behden uhi. Ganhing leh singkung, paak omzah hilou in achi omzah ahi. Huchi ahihleh akigawm in bangzah phet apha dia, simseng ding ahikei.
Pangpaleek: Ganhing neuchik himahleh etlawm mahmah leh apiandan lamdang mahmah khat ahi. Pangpaleek in nahpateh ah atui tha a, atui akeuh chiang in pangpaleek hi nawnlou in lung dandan Caterpillar hong pawt hi. Hiai caterpillar in nahpahtehte ne in hong khanglian a, ahong let chiang in thil bawm sung khat ah kituamkhum a, hiai hun in mihingte’ silk (lung-ek puan) pia hi. Ni 15 sung zoh khawng chiang in huai bawm akipan in pangpaleek piching khat hong pawtkhe nawn hi.
Hichibang a ganhing khat apiankhiakna dia ganhing chi nih om I chih thil lamdang leh thupi mahmah ahi a, asiamtu Pathian pilna leh thupina taaklang hoih mahmah khat ahi.
Mihing: Pathian thilbawl teng lak a tungnungpen, thupipen leh Amah batpih a abawl omsun tuh mihing ahi. Mihingte’n tuh deihtel theihna (free will) kinei a, sia leh pha theihna (conscience) nei leh Kha (soul) nei a bawl I hi uhi.
Fingerprint: Mihingte taksa hiang a lamdang mahmah khat tuh khovel ah mihing tengteng ana piangsa, a omlel leh hong pianglai dite lak ah fingerprint kibang nei khat lel leng omlou a, om leng om ngeilou ding hi. Khutzung 10 ineihte leng avek un a print kibanglou vek lai hi. Huaiziak in security, identity purpose di khawng in kizang hi. Hichibang bawlkhe thei hon bawlpa Pathian naak siam hintel inchia maw!!!
Mihingte’n thil banghiam bawlkhiak thak khat aneih chiang un ahoihna hiam chih chian masa sek ua, abawl khiakteng uh leng zattheih kimlou in hoihkim lou hi. Himahleh Pathian in thil a bawlkhiak tengteng abawlkhelh leh azattheihlouh, panna neilou khat lelleng omlou hi. Pathian toh mihingte tehkaak vual hikei mah lehang, Adam leh Evi in Pathian bang a om a ut man un khelhna ah ana puuklut ua leitung ah khelhna hong lut in mihingte khelhna ziak a mangthang diing lai ahon iit mahmah ziak in atapa neihsun eite adiing in leitung ah si diing in hon sawl hi. Huan, mihingte hotdam diing in Jesu Khris leitung ah haksatna chiteng thuak in mohna neilou himahleh mihingte khelhna pua in kros ah hong si hi. Phil 2:5-8, “Kris Jesu a om hiai lungsim nei le uchin: Amah Pathian bang a om hinapi in, Pathian toh kikim a om thil khiaklah diing in a sepkei hi. Himahleh amah hong kiawngsak a, sikha bang in a hong om a, mihing bang a bawl in a hong om hi. Huchi in mihing mel a hon pu a, hong kihihneu in si diing in thu a hon mang a, ahi, Kros a sihna a hong thuak hi.”
Sam 8:3-4, “Na van, na khutsuakte, kha leh aksi na sehte, ka ngaihtuah chiang in, mihing bang ahia, huchitel a na limsak? Mihing tapa leng bang ahia, huchitel a na veh? Ka chi hi.” Hiai ah Sam laibu gelhtu in Pathian thilsiamte, akhutsuak thupi mahmah ahihdan thei a, huaite toh theh a mihingte bangmah kihilou I hihdan ana theichian lua hi. Sam 145:3 ah, “Toupa athupi a, nakpitak a phat diing ahi; a thupidan suikhiak vual ahikei hi” ana chih bang in mihingte bangzah in pil in siam lehang leng Pathian thupidan kisuikhe seng ngeilou diing ahihdan phawk in hichibang a thupi Pathian bia I hihman un thupinate, phatnate leh pahtawinate tengteng amah pevek ni. Mihingte tuh kithupisak diing leh kiliansak diing a bangmah hilou I hi. I hihnate, I thupina, I hausakna, I pil-isiamnate suang diing a bangmah kihilou ahi. Huaite kisaktheihpih mailou in bangmahlou I hihdan kiphawk in Jesu Kris lungsim bang pu a kingainiam leh kiniamkhiaktak in Pathian deihdan zong in hinkhua zang diing in I kichial hi.